Տօն Խաչվերացի Տաղաւար

Սուրբ խաչի գիւտէն յետոյ Հեղինէ թագուհին սուրբ Կոստանդիանոս կայսեր հրամանով Գողգոթայի վրայ կառուցեց «Սուրբ Յարութեան» տաճարը և այնտեղ կանգնեցուց Տիրոջ խաչափայտը: Թագուհին հրամայեց այդ օրուընէ մեծ հանդիսաւորութեամբ ութ օր տօնել, և կարգ սահմանուեցաւ ամէն տարի՝ սեպտեմբեր տասներեքին տօնել Խաչի նաւակատիքը և Եկեղեցւոյ տօնը, իսկ սեպտեմբեր տասնչորսին՝ Խաչի տօնը:
Պարսկաստանի Խոսրով ամբարիշտ թագաւորը 610 թուականին կամեցաւ իրեն հպատակեցնել Հերակլ կայսրը և նամակով անոր առաջարկեց գալ, ընդունիլ իր գերազանցութիւնը և պաշտել զինք: Այդ օրերուն Տիրոջ բարկութիւնը եկաւ Երուսաղէմ սուրբ քաղաքին վրայ, և Խոռեմ զօրավարը 614 թուականին, տասնինն օր շարունակ պաշարելով քաղաքը և փորելով քաղաքի հիմքերը, զայն գրաւեց: Ատիկա թուով չորրորդ բարկութիւնն էր, որ եկաւ Երուսաղէմի վրայ: Առաջինը Նաբուքոդանոսորի միջոցով էր, երկրորդը՝ Անտիոքոսի (տե՜ս Ա Մակաբ. Ա), երրորդը՝ Վեսպասիանոսի և չորրորդը՝ վերը նշուածը, որ ամենածանրն էր ու ամենաչարը, ըստ Դանիելի տեսիլքի չորրորդ գազանի, որ կ'ուտէր, կը մանրէր և մնացածն ալ ոտնատակ կու տար (տե՜ս Դան. Է 7):
Երբ պարսից զօրքը մտաւ քաղաք, սուրի քաշուեցաւ ողջ բնակչութիւնը: Կոտորուեցաւ 57 000 մարդ և գերի տարուեցաւ 35 000: Այդ թիւին մէջ նաև Զաքարիա հայրապետը գերեվարուեցաւ: Ապա պարսիկները մտան սուրբ Յարութեան տաճարը, բռնագրաւեցին Աստուածընկալ սուրբ Խաչը և տաճարի ոսկեայ ու արծաթեայ սպասները, իսկ քաղաքը այրեցին: Յետոյ զօրավարը գերիներուն հրամայեց քաղաքը վերստին կառուցել և բոլոր հրեաներուն արտաքսել, իսկ ինքը պատուական Խաչը տարաւ Պարսկաստան: Երբ զօրքը կը մօտենար թագաւորանիստ քաղաքին, Խոսրով թագավորն ընդառաջ ելաւ՝ դիմաւորելու Տէրունական Խաչին, որմէ Քրիստոսի Խաչն ակամայ փառաւորուեցաւ: Երբ Քրիստոսի Խաչն այդպիսի պատուով մտաւ քաղաք, պարսից թագաւորն այն մեծ պատուով պահեց իր գանձարանին մէջ և Խաչի առջեւ անշեջ կանթեղ մը կը պահէր մշտապէս:
Քրիստոնեաները, զրկուելով իրենց սրբութենէն, անմխիթար վիճակի մէջ էին, ինչպէս ժամանակին՝ հրեաները, երբ փղշտացիները գերեվարած էին Աստուծոյ Ուխտի տապանակը: Սակայն Տիրոջ խաչը Պարսկաստանի մէջ, մեծ փառքի արժանացաւ, ինչպէս և Տապանակն Ազոտոսում (տե՜ս Ա Թագ. Ե): Տեղաբնակները Տիրոջ խաչին կը վերաբերէին մեծ երկիւղածութեամբ և կ'ըսէին, որ քրիստոնեաներու Աստուածն իրենց մօտ եկած է: Անոնց սրտերն անկէ այնպիսի ահով կը տոգորուէր, որ հեթանոս ըլլալով հանդերձ՝ չէին համարձակեր վնասել խաչափայտին, և նոյնիսկ վրան եղած թանկարժէք զարդերուն չէին դպչեր: Շատերն ալ այդ ահէն կը դիմէին տեղաբնակ քրիստոնյաներուն և անոնցմէ լսելով Աւետարանի խօսքը, քրիստոնէութիւն կ'ընդունէին:
Այնուհետեւ Հերակլ կայսրն օգնութեան կանչեց ճենաց Խական թագաւորը: Հերակլին իր ռազմական օժանդակութիւնն կը բերէր նաեւ հայկական կողմը՝ զօրավար Մժեժ Գնունիի գլխաւորութեամբ, որուն միացան նաեւ պարսկահպատակ հայերը: Սակայն Խոսրով թագաւորի հզօր բանակի ճնշման տակ ճենաց թագաւորն անցաւ Խոսրովի կողմը, և Հերակլ կայսրը մեծ պարտութիւն կրեց: Այդ պարտութենէն յետոյ ան քուրձ հագաւ, հանեց իր թագն ու թագաւորական ծիրանին և մոխիրի վրայ իյնալով՝ երեք օր շարունակ աղօթեց՝ բարեխօս ունենալով Մարիամ Աստուածածնին: Չորրորդ օրը ան ստացաւ աղօթքի պտուղը. տեսիլքով անոր յայտնուեցաւ, որ պէտք է յաղթէ այդ պատերազմին մէջ: Եւ իսկապէս, ճակատամարտին մէջ Հերակլը յաղթեց, Խոսրովը սպաննուեցաւ, իսկ անոր բանակի մնացորդը փախաւ: Հերակլ կայսրը մեծ զօրքով կու գայ արեւելք և կը պահանջէ սուրբ Խաչը, որ անմիջապէս կը տրուի իրեն:
Սկիզբը Խաչը Պարսկաստանէն հանդիսաւոր թափօրով կը փոխադրուի Հայոց Կարին քաղաքը, ապա այնտեղէն՝ Կոստանդնուպոլիս և յետոյ՝ Երուսաղէմ: Խաչափայտն աննկարագրելիօրէն կը մխիթարէ ու կ'ոգեւորէ բարեպաշտ հաւատացեալները: Գերադարձութեան ճանապարհին Խաչը գրեթէ ամէն տեղ կը բարձրացուի և ամենուր ցնծութիւն կ'առաջացնէ, որ կարծես վերապրումն էր Քրիստոսի յարութեան: Այդ դէպքերն ալ պատճառ դարձան «Խաչվերացի» տօնի հաստատման համար:
Այդ առիթով է Կարնոյ դաշտի հարաւարեւելեան կողմը բարձրացող լեռներու մեծ գագաթը Խաչափայտ կը կոչուի: Այդ լերան սարահարթի վրայ կը բխի սառնորակ ջուրի աղբիւր, որ ուխտատեղի դարձած է: Տեղական աւանդութիւնը կը պատմէ, որ խաչը յանձնելէն ետք, պարսիկները կրկին կը փորձեն զայն ետ առնել: Հայերը, խաչափայտն այնտեղ թողնելով, ետ կը մղեն պարսկական կողմի յարձակումը և երբ կը վերադառնան խաչափայտը վերցնելու, կը տեսնեն, որ Խաչի դրուած տեղէն վճիտ աղբիւր կը բխի: Նոյնանուն լեռներու ստորոտը կայ Խաչկայ վանքը, ուր Խաչվերացի սքանչելի տօնի առիթով ժամանակին բազում ուխտաւորներ կ'այցելէին: